به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «موج‌رسا»؛ در دهه‌های اخیر ایران یکی از کشورهای پیشتاز در رشد جمعیت در سطح منطقه و حتی جهان محسوب می‌شد. نرخ بالای تولد و ساختار جوان جمعیت ایران را به کشوری با پتانسیل بالای اقتصادی و اجتماعی تبدیل کرده بود.
بیشتر بخوانید
اما اکنون زنگ خطر کاهش جمعیت و افت شدید نرخ باروری به صدا درآمده است. تحولات اخیر جمعیتی، آینده کشور را از جنبه‌های گوناگون تحت‌تأثیر قرار داده و سیاست‌گذاران را با چالش‌های تازه و پیچیده‌ای مواجه کرده است؛ چالش‌هایی که اگر به‌درستی مدیریت نشوند می‌توانند به بحران‌های ساختاری در دهه‌های آینده منجر شوند.
کاهش چشمگیر نرخ باروری در ایران
نرخ باروری کلی در ایران، که نشان‌دهنده‌ی متوسط تعداد فرزندانی است که یک زن در طول دوران باروری خود به دنیا می‌آورد، در چند دهه گذشته سیر نزولی قابل‌توجهی داشته است. در اوایل دهه‌ی ۱۳۶۰ و در سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی این نرخ به بیش از ۶/۵ فرزند برای هر زن می‌رسید.
اما بر اساس گزارش‌های سازمان ثبت احوال کشور و مراکز مطالعات جمعیتی، این رقم در سال‌های اخیر به حدود ۱/۰۶ تا ۱/۰۷ فرزند کاهش یافته است.
این میزان نه‌تنها کم‌تر از نرخ جانشینی جمعیت است (۲/۱ فرزند برای هر زن که تعادل جمعیتی را حفظ می‌کند)، بلکه ایران را در فهرست کشورهایی با کم‌ترین نرخ باروری در جهان قرار داده است.
دلایل این کاهش قابل بررسی و چندوجهی‌اند. از جمله مهم‌ترین عوامل می‌توان به افزایش سن ازدواج، مشکلات اقتصادی، گرانی مسکن، بیکاری، تغییر سبک زندگی، رشد شهرنشینی، گسترش تحصیلات عالی، و کاهش تمایل به فرزندآوری اشاره کرد. همچنین بسیاری از زوج‌های جوان، به‌دلیل دغدغه‌های مالی و نبود حمایت‌های اجتماعی مناسب، فرزندآوری را به تعویق می‌اندازند یا از آن صرف‌نظر می‌کنند.
سقوط آزاد آمار موالید
روند کاهش نرخ تولد نه‌تنها در داده‌های تحلیلی و پژوهشی مشاهده می‌شود، بلکه در آمارهای رسمی ثبت‌احوال نیز به روشنی دیده می‌شود. به‌عنوان نمونه، در سال ۱۳۹۴ بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار تولد در کشور به ثبت رسید در حالی که این رقم در سال ۱۴۰۲ به حدود یک میلیون و ۵۰ هزار نفر کاهش یافته است.
این آمار بیانگر کاهشی حدود ۳۰ درصدی در کم‌تر از یک دهه است که زنگ هشداری جدی برای آینده کشور محسوب می‌شود.
نکته نگران‌کننده این است که روند کاهشی موالید همچنان ادامه دارد و تحلیل‌های جمعیت‌شناسی نشان می‌دهند که در صورت تداوم شرایط کنونی، این کاهش در سال‌های آینده با شتاب بیش‌تری ادامه خواهد یافت.
این موضوع چشم‌انداز جمعیتی ایران را در میان‌مدت و بلندمدت با تهدید مواجه کرده است.
پنجره جمعیتی رو به بسته شدن
یکی از مفاهیم کلیدی در برنامه‌ریزی‌های جمعیتی، «پنجره جمعیتی» است. این اصطلاح به دوره‌ای اشاره دارد که طی آن، بیش‌ترین بخش از جمعیت یک کشور در سنین کار (معمولاً بین ۱۵ تا ۶۵ سال) قرار دارند. این دوره فرصت طلایی برای توسعه اقتصادی، رشد سرمایه انسانی و افزایش بهره‌وری است. ایران نیز طی سال‌های اخیر در این بازه قرار داشته و از مزایای آن بهره‌مند بوده است. اما اکنون، نشانه‌ها حاکی از آن‌اند که پنجره جمعیتی ایران به‌تدریج در حال بسته شدن است.
با کاهش نرخ تولد و افزایش امید به زندگی، ساختار سنی جمعیت ایران در حال تغییر است. جمعیت جوان رو به کاهش است و در مقابل، جمعیت سالمند رو به افزایش. برآوردهای رسمی و علمی نشان می‌دهد که طی دهه‌های آینده، بخش قابل‌توجهی از جمعیت کشور به سنین سالمندی خواهد رسید.
در چنین شرایطی، نسبت جمعیت شاغل و مولد به جمعیت مصرف‌کننده و نیازمند به مراقبت‌های ویژه کاهش خواهد یافت؛ موضوعی که فشار سنگینی بر سیستم‌های بازنشستگی، خدمات بهداشتی و نظام تأمین اجتماعی وارد خواهد کرد.
چالش‌های پیش رو و نیاز به سیاست‌گذاری هوشمندانه
ادامه این روند می‌تواند پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای داشته باشد. کاهش جمعیت فعال، نه تنها می‌تواند روند رشد اقتصادی را کند کند، بلکه ممکن است منجر به بحران نیروی انسانی در بخش‌های کلیدی کشور شود. همچنین با افزایش جمعیت سالمند، بار هزینه‌های درمانی، مراقبتی و بازنشستگی بر دوش دولت سنگین‌تر خواهد شد و تعادل منابع مالی را به چالش خواهد کشید.
در این میان، سیاست‌گذاران باید با نگاهی واقع‌بینانه و مبتنی بر شواهد، نسبت به طراحی و اجرای سیاست‌های تشویقی برای افزایش نرخ باروری اقدام کنند. این سیاست‌ها می‌تواند شامل ارائه تسهیلات مالی برای خانواده‌ها، افزایش مرخصی زایمان و پدرانه، گسترش پوشش بیمه‌های درمانی کودکان، ساخت مسکن حمایتی، ایجاد امنیت شغلی برای والدین، و توسعه زیرساخت‌های مراقبت از کودکان باشد.پ
تحولات اخیر جمعیتی در ایران، اگرچه نگران‌کننده‌اند، اما با سیاست‌گذاری مناسب و همراهی جامعه می‌توان مسیر آن را اصلاح کرد. نکته مهم آن است که برای مقابله با بحران جمعیتی، باید نگاه جامع و آینده‌نگر داشت؛ چرا که تصمیم‌گیری‌های امروز، آینده‌ای پایدار یا بحرانی را برای نسل‌های بعدی رقم خواهد زد.
نویسنده: اکرم محمدی‌منفرد، دبیرجمعیت خاتم‌الاوصیا زنجان
انتهای خبر/