گنبد سلطانیه بزرگترین دستاورد معماری ایرانی/ اجرای طرح ویژه در سلطانیه

به گزارش موج رسا; یکی از شاهکارهای معماری ایرانی - اسلامی گنبد سلطانیه است که نه تنها در ایران بلکه در جهان شهره است، در بیست نهمین اجلاس عمومی جهانی سازمان یونسکو در دوربان ژوییه 2005 بنای گنبد سلطانیه به اتفاق آرای کشورهای حاضر در این کمیسیون به ثبت میراث جهانی رسید.

در 30 کیلومتری جنوب زنجان و در مسیر محور ارتباطی و تاریخی حد فاصل فلات مرکزی ایران و صفحات شمال غربی کشور دشتی پهناور آوردگاه سپهر آسمان با بنایی بسیار عظیم و گنبدی نیلگون و بس مرتفع موسوم به سلطانیه شده است.

پروفسور آرتور پوپ که عمری را به شیفتگی تمام صرف کندوکاو  در معماری ایران زمین سپری کرد. در مورد بناهای آرامگاهی در ایران تحقیقات گسترده ای را انجام داده است که قسمتی از ان را که از کتاب معماری ایران وی گرفته شده است.

 در سرآغاز توصیف این گنبد می نویسد: " فرمانروایان محلی، بازرگانان و افراد بشر دوست – که در میانشام زنان کم نبودند – برای ایجاد کاروانسرا ها، پل ها، بازارها، کتابخانه ها، مقبره ها و باغ ها بانیان سخاوتمندی هستند.

بناهای معروفشان ساختمان های شخصی بودند و مبین قدرت، شخصیت، رقابت، ذوق و مقام آنان. بنابراین از نقش مهمی که آرامگاه ها در معماری ایرانی داشته اند نباید تعجب کرد، نقشی چنان حیاتی که گاه نخستین کار فرمانروایان پس از بر تخت نشستن اقدام به ساخت آرامگاهش بود شاید در مقام کاری برای اثبات جاودانگی . برای ایرانیان چشم اندازهای عظیم برف پوش، دره هایی به پهناوری یک ایالت و جلگه های پهن و درخشان مستلزم ایجاد بناهایی متناسب با این شکوه و عظمت طبیعی است. در چنین مساحتی، که بناهای معمولی در برابرش ناچیز می نمایند، تمایل به استفاده ی جسورانه از مقیاس ناگزیر بود.

 وظیفه دائم معماری ایرانی پر کردن شکاف هولناک میان دو دنیای خاکی و افلاکی به هر دو صورت طبیعی و نمادی است. آن مهم به وسیله ی بناهایی که سر به آسمان می آسایند عملی شد.

 گنبد آسمان با گنبدهای عظیمی مورد تقلید قرار گرفت که پیوسته امکان عبادتی جادویی را برای تقاضا نعمت، برکت و قدرت فراهم ساختن." به فرمان الجایتو فرمانروای ایلخانی در جلگه باز و زیبای سلطانیه ،شهر شگفت انگیزی به عنوان پایتخت بنا شد احداث این شهر که بنای آن به سال 13.5 میلادی آغاز شد و در سال 1313( 702 الی 7100 هجری قمری ) به اتمام رسید،کار بس عظیم و سریع بود.

محصول این تلاش بی وقفه شهری شد به وسعت تقریبی تبریز که بزرگترین شهر امپراتوری ایلخانی محسوب می شد و مقبره الجایتو به مثابه بنایی بسیار وسیع بر تمام آن مشرف بود.

این شهر به یکی از بزرگترین دستاوردهای معماری ایرانی تبدیل شد. 6 سال پس از پایان این کار سترگ، الجایتو درگذشت و با مرگ او موقعیت سلطانیه نیز متزلزل شد. دیری نپایید که با سقوط گنبد سلطانیه یکی از شاهکارهای بی نظیر ایران ایلخانان آخرین نشانه های رونق و شکوه این پایتخت نو پا نیزساقط شد.

 70 سال پس از مرگ الجایتو، سلطانیه در حمله تیمور لنگ غارت و چپاول شد. بسیاری از ابنیه هم آن ویران گشت و کوچ مردمانش ناگزیر شد. بدین صورت یکی از عظیم ترین ابنیه‌های دوران اسلامی که در زمانی بسیار کوتاه ساخته شد و رونق و شکوفایی کوتاهی به خود دید به سرعت دستخوش ویرانی شد و در این روند شهری نو پا که به مثابه پایتخت ایلخانان شکل گرفته بود نیز موجودیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود را از دست داد و تبریز دوباره جای آن را گرفت.

شاید به جرات بتوان ادعا کرد که در تاریخ کهن ایران هیچگاه احداث یک شهر بزرگ حکومتی، اوج گیری و سقوط آن همچون سلطانیه با عمری کوتاهتر از یک سده سابقه نداشته است. طبیعتاً دوره اقبال  و اوج تجلی آرامگاه معظم سلطانیه نیز  متاثر از ظهور و افول پیش گفته ی بسیار کوتاه بوده است.

 اما به رغم گزندهای فراوان و تمامی جفایی که بر این بنایی بی‌رقیب رفته است از ارزشهای کم نظیر آن در عرصه معماری اصیل، ابداعات تکنیکی، مهندس سازه و اجرای خارق‌العاده پیکره و تزئینات مختلف داخلی و خارجی چیزی کاسته نشده است.

در حقیقت سلطانیه را باید حاصل دستاوردهای کم نظیر معماری پر هیبت سلجوقی و تکامل آن در دوره ایلخانی تلقی کرد،معماری سلجوقی، موقر، نیرومند و  دارای ساختاری بغرنج، حاصل رستاخیزی در فرهنگ و هنر و معماری ایرانی است. 

 این رستاخیز در اوایل سده دهم میلادی با ظهور سامانیان در عرصه حکومتی ایران آغاز شد و در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. بنای عظیم سلطانیه کالبدی عظیم و هشت ضلعی است که گنبدی نیم کره مانند به ارتفاع 54 متر و قطر 255 متر بر فراز آن  قرار دارد. سطح خارجی گنبد از کاشی های آبی روشنی که به زیبایی هر چه تمام تر پوشیده شده بود و بر فراز هر یک از رئوس این پیکره هشت ضلعی مناره ای ظریف قرار داشت که با کاشی آبی تزئین شده بود و این گونه به نظر می آمد که پایه های نگینی عظیم را بر گرفته اند. بر فراز کالبد آجری و مرتفع بنا در تمامی جوانب، بقایای نوار قرنیز پهن و مقرنس کاری شده ای یالاترین بخش دیواره ها را تزئین می نماید و به زیبایی، ارتباط بصری پیکره ی عمودی و انحنای گنبد عظیم را تامین می کند.

گر چه در گذر قرون و اعصار، پوسته خارجی گنبد و هشت مناره انتهایی و بخش هایی از مقرنس کاری نهایی آن به شدت آسیب دیده اند اما هنوز  می تواند تصویری از این  آرامگاه بی ماند و شاکله ی آن را در زمان بر پایی خود مجسم کنند.فضای اصلی آرامگاه در داخل صحنی بیار رفیع و پر ابهت است . نورگیری‌های استادانه ای در ارتفاع، چشم ناظر را بی اختیار به مکث بر هر مدخل مشبک در هشت جانب به سمت بالاترین نقاط فضا و سقف زیرین گنبد هدایت می کند، حجم بسیار عظیم این آرامگاه از داخل فضایی هشت وجهی و میان تهی است که در طبقه همکف و طبقه بالاتر آن دهلیزهای بزرگ و بالکن های داخلی زیبایی غنای خاصی به فضایی گفته شده می بخشد.

در طبقه دوم ارامگاه دهلیزهای بزرگتری رو به فضای بیرون طراحی شده اند که ضمن کاستن از وزن بنا فضا های خالی، سایه روشن‌های متناسب و چشم اندازهای بی نظیری را از فراز بالکن های مرتفع آرامگاه به هشت جانب دشت وسیع می گسترانند.

طاق نماهای ظریفی که در طبقات زیرزمین دهلیزها در بدنه ی مستحکم آجری تعبیه شده اند با آرامش  و عظمتی خاص نمای پر هیبت آرامگاه را تکمیل می کنند. گنبد نیلگون بسیار عظیم سلطانیه به اعتقاد آرتور پوپ به رغم حجم بزرگش سبک و با روح به نظر می رسد و مانند طاق  آسمان مستحکم است. بارها و فشار ها به درستی در نقاط نسبتاً معدودی تمرکز یافته اند و هیچ مانعی برای آنکه حرکت هماهنگ و روبه عروج بنا را کند یا مخدوش کند وجود ندارد از این رو بنا از لخاظ ساختار یک شاهکار است.

 در حال حاضر با توجه به وجود مجموعه جهانی گنبد سلطانیه، طرح ویژه  شهر سلطانیه اجرا خواهد شد.

طرح تفصیلی شهر سلطانیه مورد توجه مسؤولان شهری بوده که این طرح روند مشخصی نداشته و باید طرح ویژه برای این شهر اجرایی شود.

طرح ویژه شامل خدمات مختلفی است که مشخص و تشریح شده است،در مجموع هدف از ساخت و ساز و اجرای بناها در این طرح ویژه تعیین می ‎شود.