ويژگى‌هاى معمارى و هنرى منحصر به فرد بازار زنجان/بازار 191 ساله زنجان مورد توجه مستشرق روسی

به گزارش موج رسا; یکى از آثار تاريخى استان زنجان، مجموعهٔ تاريخى بازار زنجان است که از نظر غناى اقتصادى، فرهنگى و مذهبى، يکى از جالب‌ترين مجموعه‌هاى تاريخى - تجارى ايران به شمار مى‌رود.

بازار زنجان در قلب بافت قديمى شهر و در راستاى راه‌هاى ورودى آن قرار گرفته است و از دو قسمت بازار بالا و بازار پايين تشکيل مى‌شود.

نخستين مستشرقى که بازار زنجان را در سفرنامهٔ‌ خود توصيف کرده، «پرنس آلکسيس سولتيکف» روسى است که در سال ۱۲۱۶ هجرى قمرى از بازار زنجان ديدار کرده است.

به استناد بررسى سبک معمارى و متن‌هاى تاريخى موجود، به نظر مى‌رسد که بازار زنجان در حدود سال ۱۲۰۵ هجرى قمرى، در دورهٔ حکومت آغامحمدخان قاجار ساخته شده و در زمان فتحعلى‌‌شاه، در سال ۱۲۱۳ هجرى قمرى کامل شده است.

به مرور زمان کاروان‌سراها، گرمابه‌ها، مسجدها و راسته‌ها در اطراف آن شکل گرفته‌‌اند؛ به طورى که در سال ۱۳۲۴، همزمان با سلطنت محمدعلى‌شاه قاجار، به مجموعهٔ کاملى تبديل شده بوده است.

در قسمت پايين بازار، علاوه بر دادوستد توليدات محلى، از طريق دو باب کاروان‌سرا محصولات روستاها و قصبه‌‌هاى اطراف زنجان نيز به فروش مى‌رسد. کما‌ اين که پيش از توسعهٔ راه‌ها و ورود خودروهاى سبک و سنگين موتورى، تا سال‌‌هاى اخير نيز بازارى زنده و فعال بود. امروزه اين بازار به انبار کالاهاى وارداتى تبديل شده است.

از کاروان‌سراهاى اين بازار سراى ملک و سراى گلشن را مى‌‌توان نام برد که هر دو، در سال ۱۳۴۵ هجرى قمرى بازسازى و مرمت گرديده‌اند. در اين مجموعه، دو مسجد به نام‌هاى آقاشيخ‌فياض و ميرزايى و هم‌چنين دو گرمابه به نام‌هاى بلورى و معينى احداث گرديده‌اند و مورد استفاده قرار مى‌‌گيرند.

قسمت بالاى بازار، از مجموعهٔ بازارهاى قيصريه، بزازها، حجت‌الاسلام، امام‌زاده و عبدالعلى‌بيگ تشکيل شده است. اين بازار که از نظر توليد و عرضهٔ‌ کالا و خدمات جنبى و وابسته بسيار متنوع است و مهم‌ترين مرکز اقتصادى و تجارى شهر محسوب مى‌شود، به هشت راستهٔ زرگرها، بزازها، کفاش‌ها، سرّاج‌ها، کلاه‌دوزها، صندوق‌سازها، رنگرزها، ميوه‌فروش‌ها و جگرپزها تقسيم شده است. اين تقسيم‌بندى و انسجامِ معقول و منطقى، ‌ از نظر حفظ حقوق صنفى و کنترل قيمت کالاهاى عرضه‌شده حايز اهميت است و افکار بلند طراحان و بانيان آن را نشان مى‌دهد.

در اين مجموعه نيز پنج مسجد به نام‌هاى چهل‌ستون، آقاسيدفتح‌اللّه، جامع، حجت‌الاسلام و ملا جاى گرفته است.

اين مجموعه بازار با ۵۶ راه ورودى اصلى و فرعى (کوچه) به شبکهٔ ارتباطى کل شهر راه دارد. اين مجموعه ۹۴۰ باب مغازه دارد و جايگاه فعاليت‌ ده‌ها نوع شغل، اعم از توليدى و خدماتى است.

بازار زنجان، از نظر فعاليت اقتصادى، واحد بسيار پيچيده‌اى است که با دارا بودن انواع تجارتخانه‌‌ها و افزايش مداوم سرمايه، به عنوان يک مرکز عمدهٔ‌ تجارى، پيوسته در حال تکامل و گسترش است. توسعهٔ اقتصادى روزافزون اين بازار، کاربريِ واحدهاى مسکونى پيرامون آن را به واحدهاى تجارى تغيير داده است که در صورت عدم ساماندهى، ادامهٔ آن به ارزش‌هاى تاريخى، فيزيکى و کالبدى اين بازار، آسيب‌هاى جبران‌ناپذيرى وارد خواهد ساخت.

مجموعهٔ بازار زنجان در زمينى به مساحت ۱۵ هکتار احداث شده است که ۵ هکتار آن به فعاليت اقتصادى، ۷ هکتار آن براى سکونت، ۱ هکتار آن جهت اماکن عام‌المنفعه و ۲ هکتار ديگر آن براى شبکهٔ‌ ارتباطى اختصاص يافته است.

اين مجموعه، از قديم‌الايام، محل مناسبى براى برخورد آراء و افکار اجتماعى بوده و از نظر حفظ آداب و سنن ملى و مذهبى، نقش تعيين‌کننده‌اى را ايفا کرده است.

از آنجا که شهر زنجان تابستان‌هاى گرم، زمستان‌هاى سرد و پربرف و بهار و پاييزى ناآرام دارد، ‌ کالبد و پوشش سقفى بازار طورى طراحى شده است که در داخل آن، تغييرات هواى بيرون احساس نمى‌شود. مجموعهٔ بازار زنجان به عنوان يک کانون مهم تجارى، تاريخى، فرهنگى و با توجه به ويژگى‌هاى معمارى و هنرى آن، پيوسته مورد توجه بازديدکنندگان از اين شهر است.

اين بازار به علت ارزش‌هاى فرهنگى و قدمت تاريخى آن به شمارهٔ ۱/۴۴، در فهرست آثار تاريخى ايران به ثبت رسيده است و به همين لحاظ، ضوابط اختصاصى حفاظتى در آن برقرار شده است.

در جریان رشد بازار زنجان توسط راسته ها، سراها، میادین، تیمچه ها، بازار ها، دالان ها، مساجد، حمام ها، تکیه ها و سایر عناصر آرایش می یابد تا جائی که امروزه با رقمی معادل یکهزار باب مغازه و در حدود پنحاه نوع مشاغل مختلف، نقش مهمی در سطح شهر و منطقه دارد .

 *راسته ها

راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی، در خیابان اصغریه به پایان می رسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد. در بدو شروع بازار از سمت شرق، دو راسته به موازات یکدیگر شکل می گیرند که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می گردند این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند .

*راسته های فرعی

تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشکیل راسته های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می شود که در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می یابند. راسته های حاج حسن، ترابی، حاج حیدر، انگورانی، صباغها، رستمخانی و آقا از جمله راسته های فرعی بازار زنجان محسوب می شوند. مهمترین شاخه فرعی بازار، راسته حجه الاسلام است که بموازات راسته اصلی بوجود آمده و به قیصریه متصل می شود.

*قیصریه

بازار قیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پر بها است. در حال حاضر قیصریه زنجان محل فروش اجناس لوکس است، موقعیت قیصریه زنجان که از راسته های اصلی منشعب می شود و آنرا به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می کند باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعالترین محور های بازار است.

*سراها

کاروانسراهای بازار زنجان یا بعبارت دیگر سراهای آن از ارزشمند ترین عناصرتجاری و معماری این بازار به حساب می آیند. سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه ها بوده اند و همگی دارای حیاط مرکزی هستند. نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر کت در داخل آنهاست .

سراهای ملک، حاج شعبان، حاج فتح ا...، حاج جواد، نهالی، شاطرعلی، حاج رحمان قربانی، حاج کلبعلی، حاج شامی، بالا و پائین از جمله سراهای یک حیاطی بازار زنجان هستند.

*میادین

در حوالی دروازه های شهر کاروانسراهائی ساخته می شدند که برای اطراق کاروان های تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می گرفتند در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدان هائی بوجود می آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده اند و جود این میادین باعث می شد تا فرو شندگان دوره گرد، روستائیان و بازرگانانی که بین شهرها آمد و شد داشتند بتوانند در این فضا ها به خرید و فروش بپردازند.

نزدیکی این میدان ها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیا آنها می شد نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار است .

*تیمچه ها

تیمچه های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه ای که دارند از نقاط عطف حرکتهای پیاده راسته بازار به شمار می روند بعنوان مثال تیمچه های چهار دربی در قسمت شرقی بازار ، جمع کننده حرکتهای ورودی بازار و هدایت کننده آن در مسیر راسته اصلی است.//ن