کشاورزی زنجان در سایه بحران کمبود آب
به گزارش خبرنگار گروه اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «موج‌رسا»؛ استان زنجان با اقلیمی متنوع و خاکی حاصلخیز، یکی از کانون‌های مهم کشاورزی در ایران به شمار می‌رود.
بیشتر بخوانید
این استان با بیش از ۸۳۹ هزار هکتار اراضی کشاورزی، شامل حدود ۴۴۵ هزار هکتار اراضی زراعی (که بیش از ۳۳۸ هزار هکتار آن دیم و بیش از ۱۰۶ هزار هکتار آن آبی است) و نزدیک به 83 هزار و 500 هکتار باغ، نقش مهمی در تولید محصولات کشاورزی کشور ایفا می‌کند.
محصولات اصلی و قطب‌های تولیدی در شهرستان‌ها و تنوع اقلیمی در زنجان سبب شده تا هر شهرستان در تولید محصول خاصی پیشتاز باشد:
گندم و جو: این دو غله، از مهم‌ترین محصولات زراعی استان هستند، زنجان به ویژه در تولید گندم دیم جایگاه ویژه‌ای در کشور دارد و شهرستان قیدار به‌عنوان یکی از قطب‌های اصلی تولید گندم شناخته می‌شود. در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱، حدود 260 هزار هکتار گندم دیم و 18 هزار هکتار گندم آبی در استان کشت شده است.
زیتون: شهرستان طارم با بیش از 20 هزار هکتار باغ زیتون (که 16 هزار هکتار آن بارور است)، قطب اصلی تولید زیتون کشور محسوب می‌شود.
این شهرستان حدود ۴۳ درصد زیتون کشور را تأمین می‌کند و زیتون طارم به دلیل کیفیت بالا، هم در داخل و هم در بازارهای صادراتی مشتریان زیادی دارد.
سیب‌زمینی و حبوبات: شهرستان سلطانیه با اراضی حاصلخیز، قطب تولید سیب‌زمینی و انواع حبوبات از جمله نخود و عدس است.
استان زنجان از نظر سطح زیر کشت سیب‌زمینی در رتبه ششم و از نظر تولید در رتبه نهم کشوری قرار دارد.
انگور: شهرستان ابهر با بیش از 16 هزار هکتار باغ انگور، قطب تولید این محصول در استان است، استان زنجان رتبه هفتم کشوری را در تولید انگور داراست. انگورهای این منطقه هم برای مصرف تازه، هم برای تولید کشمش و آبمیوه استفاده می‌شوند.
برنج: در شهرستان زنجان، به ویژه در مناطق دارای دسترسی به آب، محصولاتی مانند برنج (حدود 2 هزار و 650 هکتار، عمدتاً در شهرستان زنجان، طارم و ماهنشان) کشت می‌شود.
زردآلو: شهرستان ماهنشان با حدود ۵ هزار و 264 هکتار باغ زردآلو (که ۴ هزار و 831 هکتار آن بارور است)، رتبه اول تولید زردآلو در استان و رتبه سوم کشوری را دارد.
مهم‌ترین محصولات صادراتی این استان شامل زیتون و فرآورده‌های آن (روغن زیتون و کنسرو)، کشمش، سیب‌زمینی و برخی میوه‌های تازه مانند سیب و زردآلو است.
این محصولات عمدتاً به کشورهای عراق، افغانستان، روسیه و کشورهای آسیای میانه و حوزه خلیج فارس صادر می‌شوند.
کشاورزی زنجان در سایه بحران کمبود آب
اما این استان در سال‌های اخیر با چالش کمبود منابع آبی و خشکسالی‌های پیاپی دست و پنجه نرم می‌کند.
خشکسالی و کاهش شدید بارندگی و برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی، به افت چشمگیر سطح آبهای زیرزمینی و کاهش کیفیت آب منجر شده است.
این امر به‌طور مستقیم بر عملکرد محصولات زراعی و باغی تأثیر گذاشته و امنیت غذایی استان را به خطر انداخته است.
کاهش تولید محصولات کشاورزی، به‌ویژه گندم و جو که از محصولات استراتژیک زنجان هستند، عواقب اقتصادی و اجتماعی فراوانی به همراه دارد.
کاهش عملکرد این محصولات، امنیت غذایی منطقه را تهدید کرده و مشکلات اقتصادی برای کشاورزان ایجاد می‌کند که همه این امور متاثر از تنش آبی است.
تنش آبی، نه تنها کشاورزی، بلکه تأمین آب شرب در بسیاری از مناطق استان را نیز با مشکل مواجه کرده است.
مصرف قسمت عمده آب در کشاورزی
این بحران، که در بسیاری از نقاط کشور مشاهده می‌شود، در زنجان شدت بیش‌تری دارد، گزارش‌ها حاکی از کاهش سالانه بیش از یک متر از عمق آبهای زیرزمینی استان به دلیل استفاده ۹۰ درصدی از آبهای زیرزمینی در بخش صنعت و شرب است.
برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، تبعات جبران‌ناپذیری در پی دارد که از جمله آنان افت سطح آب زیرزمینی به کمبود آب برای مصارف کشاورزی، شرب و صنعت منجر می‌شود.
از دیگر تبعات کاهش منابع آب زیرزمینی فرونشست زمین، به دلیل خالی شدن فضای زیرزمینی است که به زیرساخت‌ها و ساختمان‌ها آسیب می‌رساند و خسارات سنگینی بر جای می‌گذارد و از طرفی سبب شور شدن آبهای زیرزمینی، به خصوص در مناطق نزدیک به منابع آب شور، منابع آب شیرین را آلوده و غیرقابل استفاده می‌کند، از دیگر نتایج این کاهش است.
کاهش شدید سفره آبهای زیرزمینی
بررسی‌ها نشان می‌دهد که برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، همراه با کاهش بارندگی و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری، کیفیت آب کشاورزی و محصولات تولیدی را به شدت کاهش داده است.
علاوه بر این، اختصاص بخش قابل‌توجهی از منابع آبی استان به کشت محصولات غیرضروری و پرآب‌بر، نشان‌دهنده ناکارآمدی در مصرف آب و تشدید بحران کم‌آبی است.
برای غلبه بر این بحران، تغییر رویکرد در سیاست‌های کشاورزی ضروری است، اصلاح الگوی کشت و جایگزینی محصولات پرآب‌بر با محصولات کم‌آب‌بر و مقاوم به خشکی، گامی اساسی در این راستا خواهد بود.
ترویج و استفاده گسترده از روش‌های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی، که به صرفه‌جویی قابل‌توجهی در مصرف آب منجر می‌شود، بسیار حیاتی است. ترویج کشت محصولات مقاوم به خشکی، استفاده از بذرهای اصلاح‌شده و آموزش کشاورزان در زمینه مدیریت صحیح منابع آبی، از دیگر راهکارهای کلیدی است. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آبیاری مدرن و مدیریت جامع منابع آب، برای حفظ پایداری کشاورزی استان زنجان ضروری و حیاتی است.
بی‌توجهی به این موضوع، آینده کشاورزی استان و امنیت غذایی آن را به‌طور جدی تهدید خواهد کرد که اقدامات فوری و جدی از سوی مسئولان و نهادهای مربوطه برای حل این بحران، امری اجتناب‌ناپذیر است.
وجود تنوع اقلیمی در استان
مسیح‌الله محمدی، مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی «موج‌رسا» گفت: استان زنجان به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص خود، جایگاه ویژه‌ای در کشاورزی کشور دارد.
وی با بیان اینکه تنوع اقلیمی این استان، گسترده است، عنوان کرد: این تنوع اقلیم امکان کشت محصولات متنوعی را فراهم آورده است.
مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان، با اشاره به اینکه اگرچه محصولات متنوعی در این استان کشت می‌شود، اما گندم و جو بیش‌ترین سطح زیر کشت را به خود اختصاص داده‌اند، بیان کرد: علاوه بر این دو محصول، حدود 40 نوع محصول زراعی و کشاورزی دیگر نیز در استان زنجان کشت می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: اقلیم، به‌ویژه تغییرات اقلیمی، تاثیر بسزایی بر کشاورزی دارد، کشاورزی دیم و آبی هر دو از تغییرات اقلیمی متاثر می‌شوند.
اتخاذ تدابیری برای کاهش اثرات اقلیمی
محمدی با تاکید بر اینکه تغییرات دما، زمان و شکل بارش می‌تواند میزان آب در دسترس را تحت تاثیر قرار داده و سیکل زندگی آفات را تغییر دهد، گفت: به‌منظور کاهش اثرات تغییرات اقلیمی، تدابیری در استان زنجان در حال پیگیری است.
وی اظهار داشت: این اقدامات شامل برنامه‌هایی در حوزه آب، مانند استحفاظ و بهره برداری مناسب از آب، و برنامه‌هایی در حوزه کشاورزی، با همکاری نهادهایی چون امور منابع آب، و منابع طبیعی است.
مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان با بیان اینکه علت بیش‌ترین مصرف میزان آب در حوزه کشاورزی ماهیت امر و استفاده از آب برای تولید است، تصریح کرد: استفاده بهینه از آب در این بخش برای تامین امنیت غذایی ضروری است.
وی با بیان اینکه دیدگاه اشتباهی وجود دارد که محصولاتی مانند هندوانه و خربزه آب‌بر هستند، خاطرنشان کرد: در واقع، بهره‌وری فیزیکی آب، یعنی میزان عملکرد و پتانسیل تولید به ازای هر واحد آب مصرفی، باید در نظر گرفته شود، به‌عنوان مثال، هندوانه با مصرف یک واحد آب، سه برابر گندم محصول تولید می‌کند.
محمدی مطرح کرد: برای کاهش اثرات خشکی و کم‌آبی، برنامه‌های متعددی در استان زنجان در حال پیگیری است، یکی از این برنامه‌ها، اصلاح روش‌های کشت از طریق کشت نشایی است.
وی ابراز کرد: در این روش محصولات به صورت نشا به زمین اصلی منتقل می‌شوند که منجر به رشد بهتر، کاهش مصرف آب، دوره‌های آبیاری کم‌تر و عملکرد بالاتر می‌شود.
مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان گفت: تغییر زمان کاشت در محصولات دیم به پاییز، زمستان و کشت زودهنگام بهاره می‌تواند در کاهش مصرف آب و استفاده از بارش‌ها موثر باشد.
وی بیان کرد: استفاده از نوارهای تیپ در آبیاری، تغییر ارقام به ارقام کم‌آب‌بر و با بازدهی بیشتر، و ترویج کشاورزی حفاظتی از دیگر برنامه‌های در دست پیگری و اجرا هستند.
زنجان در آستانه‌ی بحران آبی جدی
بهنام نجفی، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان زنجان در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی «موج‌رسا» گفت: استان زنجان برای تأمین نیازهای شرب، کشاورزی، صنعت و محیط زیست به منابع آبی سطحی و زیرزمینی وابسته است.
وی با بیان اینکه وابستگی شدید به منابع زیرزمینی و برداشت بی‌رویه در دهه‌های اخیر، منجر به افت مستمر سطح آبهای زیرزمینی در اکثر دشت‌های استان شده است، عنوان کرد: وضعیت پس از سال آبی ۹۷-۹۸ که شرایط ترسالی حاکم بود، به دلیل خشکسالی‌های متوسط تا شدید، وخیم‌تر شده است.
این مقام مسئول با بیان اینکه ما در استان هفت دشت داریم که پنج محدوده استان ممنوعه و دو محدوده غیر ممنوعه هستند، تصریح کرد: با این توضیح که دو دشت غیر ممنوعه که طارم و ماهنشان هستند، چون عمدتا آبخوان محدودی دارند و متاثر از منابع آب سطحی و زیرسطحی هستند، فعلاً غیر ممنوعه هستند.
فرونشست زمین و وجود خطرات
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان زنجان با بیان اینکه برداشت بی‌رویه آبهای زیرزمینی، عامل اصلی تشدید فرونشست زمین است، گفت: این پدیده، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، زیرساخت‌های حیاتی را به شدت تهدید می‌کند.
وی اظهار داشت: خشکسالی، افزایش تقاضا در بخش شرب، صنعت و به‌ویژه کشاورزی، سطح آب سفره‌های زیرزمینی را به‌طور چشمگیری کاهش داده و بحران کم‌آبی را تشدید می‌کند.
نجفی با اشاره به اینکه این امر علاوه بر فرونشست زمین، به تخریب محیط زیست و آسیب به اکوسیستم‌های منطقه‌ای منجر می‌شود، تصریح کرد: مدیریت صحیح منابع و مصارف آب، بهینه‌سازی مصرف آب در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی، عدم بارگذاری جدید بر منابع آب متناسب با توان آبی استان و واقعی شدن قیمت نهاده مهم و استراتژیکی همچون آب برای جلوگیری از این بحران ضروری است.
وی خاطرنشان کرد: این خشکسالی‌ها ابتدا بر منابع سطحی تأثیر گذاشته‌اند و اکنون چهار سد گلابر، تهم، کینه‌ورس و تالوار که در زمینه تامین آب نقش مهمی دارند با کاهش قابل‌توجهی در ذخیره آب مواجه‌اند.
مصرف قسمت اعظمی از آب در کشاورزی
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان زنجان خاطرنشان کرد: سدهای تهم و کینه‌ورس نقش مهمی در تأمین آب شرب را دارند و کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی، از عوامل اصلی کاهش منابع آب ورودی به این سدها هستند.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر، اولویت تأمین آب، شرب و بهداشت است و سپس تامین نیازهای پست محیطی، صنعت و کشاورزی است، یادآور شد: مصرف کشاورزی حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد از کل مصارف آب را به خود اختصاص می‌دهد و از این‌رو، صرفه‌جویی در بخش کشاورزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
نجفی بیان کرد: به همین منظور، اصلاح الگوی کشت و جایگزینی محصولات کم‌آب‌بر با محصولات پر آب بر، از اهمیت به سزایی برخوردار است.
وی با تاکید بر اینکه در کشاورزی باید به سمت کشت‌هایی حرکت کرد که با حداقل مصرف آب، بیش‌ترین بهره‌وری را داشته باشند، بیان کرد: اگرچه روش‌های نوین آبیاری مانند آبیاری تحت‌فشار (بارانی و قطره‌ای) می‌تواند راندمان آبیاری را افزایش دهد، با این حال، در سال‌های اخیر، توسعه این روش‌ها به تنهایی منجر به کاهش قابل‌توجه مصرف آب نشده است و نیازمند اقدامات مکمل در خصوص اصلاح الگوی کشت و کنترل توسعه است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان زنجان با اشاره به اینکه بدون توجه به اصلاح الگوی کشت، کنترل توسعه اراضی و از همه مهم‌تر کاهش وابستگی‌های معیشتی در بخش کشاورزی، تغییر روش‌های آبیاری به تنهایی نمی‌تواند کاهش قابل‌توجهی در مصرف آب ایجاد کند، مطرح کرد: نظر به این که موضوع آب موضوعی بین‌بخشی است، لذا برای حل این بحران، نیازمند عزمی جدی و عمومی در مردم و مسئولان هستیم تا با کاهش آب مصرفی، از ایجاد بحران‌های آینده جلوگیری شود.
بحران آب چالش در عمده در کشاورزی
علیرضا عباسی، کارشناس ارشد کشاورزی در در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی «موج‌رسا»؛ گفت: استان زنجان با دارا بودن اراضی حاصلخیز و تنوع اقلیمی، یکی از قطب‌های مهم کشاورزی در ایران است. وی با بیان اینکه محصولات استراتژیک مانند گندم، جو، انگور، سیب‌زمینی، پیاز و سیر در این منطقه به صورت گسترده کشت می‌شوند و نقش مهمی در تأمین امنیت غذایی استان و کشور ایفا می‌کنند، تصریح کرد: با این حال، بحران کمبود منابع آب، به‌عنوان یکی از چالش‌های اصلی، بر توسعه و پایداری کشاورزی زنجان اثر منفی گذاشته است.
کارشناس ارشد کشاورزی خاطرنشان کرد: از مهم‌ترین پیامدهای این بحران، کاهش تولید محصولات استراتژیک است، مثلاً، تولید گندم، که بخش زیادی از درآمد کشاورزان را تشکیل می‌دهد، به دلیل تنش‌های آبی و کمبود آب قابل‌توجهی کاهش یافته است.
وی با تاکید بر اینکه این کاهش نه تنها امنیت غذایی را تهدید می‌کند، بلکه معیشت کشاورزان را نیز در معرض خطر قرار می‌دهد، گفت: در کنار این مسائل، برداشت بی‌رویه و غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی، وضعیت منابع آبی استان را به مرز بحرانی رسانده است.
انجام کشت‌های کم‌آب‌بر راه‌حل معضل
عباسی تصریح کرد: یکی از مشکلات عمده در مدیریت منابع آبی، کاشت محصولات آب‌بر است، این محصولات نیاز آبی بسیار زیادی دارند و در شرایط کم‌آبی فعال، تخصیص منابع به آن‌ها به ضرر تولید محصولات استراتژیک تمام می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه در این راستا، پیشنهاد می‌شود که با جایگزینی کشت این نوع محصولات پرآب‌بر، با کشت محصولات کم آب‌بر با بازدهی بالا مانند درخت پسته که نیاز کم‌تری به آب دارد و مقاوم به شوری است، بتوان به حفظ منابع آبی کمک کرد.
عباسی عنوان کرد: جایگزینی محصولات پرآب‌بر و کم‌بازده با محصولات که آب‌خوری کم‌تری دارند علاوه بر کاهش مصرف آب و حفظ منابع زیرزمینی، به توسعه اقتصادی استان نیز کمک شایانی می‌کند.
وی تصریح کرد: در مجموع، بهره‌گیری از راهکارهای مبتنی بر تغییر الگوی کشت و اصلاحات در مدیریت آب، می‌تواند نقش مهمی در عبور از بحران کم‌آبی و تثبیت کشاورزی پایدار در زنجان ایفا کند.
کاهش چشمگیر محصولات تولیدی
مصیب یعقوبی، تولید کننده نمونه جو آبی در در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی «موج‌رسا» گفت: خشکسالی‌های پی در پی در استان ما، چالش جدی برای کشاورزی سنتی ایجاد کرده است.
وی با بیان اینکه تنوع محصولات زراعی، که پیش از این با توجه به شرایط اقلیمی مختلف امکان‌پذیر بود در معرض تهدید قرار گرفته است، تصریح کرد: کاهش چشمگیر در میزان کشت و بازدهی محصولات، ضرورت تغییر رویکرد در کشاورزی را آشکار می‌کند.
تولید کننده نمونه جو آبی خاطرنشان کرد: عوامل مختلفی در این بحران نقش دارند، خشکسالی‌های اخیر، به‌ویژه در سال‌های گذشته، باعث کاهش قابل‌توجه منابع آبی شده و این امر به‌طور مستقیم بر میزان کشت و عملکرد محصولات کشاورزی تاثیر گذاشته است.
وی با تاکید بر اینکه کشت محصولات آب‌بر که به منابع آبی بیش‌تری نیاز دارند در این شرایط به شدت به بحران دامن می‌زند، ادامه داد: به همین دلیل، نهادهای مرتبط با کشاورزی باید به فکر راهکارهایی باشند که در آن‌ها کم‌ترین میزان مصرف آب با بیش‌ترین بازدهی ممکن ترکیب شده باشد.
یعقوبی خاطرنشان کرد: توسعه و اجرای روش‌های نوین آبیاری، مانند آبیاری قطره‌ای و غرقابی کنترل شده، می‌تواند به صرفه‌جویی در مصرف آب کمک کند.
وی با اشاره به اینکه یکی از راهکارهای کلیدی، تغییر الگوی کشت است، گفت: باید از کشت محصولات آب‌بر که نیاز آبی بالایی دارند، اجتناب شود و به جای آن، به سمت کشت محصولات کم‌آب‌بر و مقاوم به خشکی سوق داده شود.
تغییر طریقه کشت نیازمند اقدامات نهادها
تولیدکننده نمونه جو آبی در استان زنجان اظهار داشت: این محصولات علاوه بر صرفه‌جویی در منابع آبی می‌توانند در شرایط خشکسالی عملکرد بهتری داشته باشند.
وی عنوان کرد: تحقیقات بیشتر در این زمینه و شناسایی و معرفی گونه‌های جدید بومی و مقاوم به خشکی می‌تواند در این راستا بسیار موثر باشد.
یعقوبی با بیان اینکه همکاری بین نهادهای مختلف از جمله وزارت جهاد کشاورزی، سازمان‌های تحقیقاتی و کشاورزان محلی، برای اجرای این تغییرات حیاتی است، مطرح کرد: آموزش و آگاهی‌بخشی به کشاورزان در مورد روش‌های نوین کشت و آبیاری و همچنین ارائه تسهیلات و حمایت‌های مالی برای اجرای این روش‌ها، می‌تواند به موفقیت این طرح‌ها کمک کند. وی بیان کرد: در نهایت، استراتژی‌های بلندمدت و پایدار برای مدیریت منابع آبی و توسعه کشاورزی مقاوم به خشکسالی برای حفظ پایداری کشاورزی در استان ضروری است.
خشکسالی و برداشت بی‌رویه آبهای زیرزمینی، کشاورزی زنجان را با بحران جدی مواجه کرده است، کاهش بارندگی و روش‌های سنتی آبیاری، به افت شدید سطح آبهای زیرزمینی و کاهش کیفیت محصولات منجر شده است. کاهش تولید گندم و جو، امنیت غذایی استان را تهدید می‌کند.
برای غلبه بر این بحران، اصلاح الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر و مقاوم به خشکی، اجرای آبیاری نوین، استفاده از بذرهای اصلاح‌شده و آموزش کشاورزان ضروری است.
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آبیاری مدرن و مدیریت جامع منابع آب، برای پایداری کشاورزی زنجان حیاتی است. بی‌توجهی به این مسئله عواقب جبران‌ناپذیری برای امنیت غذایی استان به دنبال خواهد داشت.
انتهای خبر/