فرسایش خاک خشم خاموش طبیعت
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «موج‌رسا»؛ اگرچه فرسایش خاک یک فرآیند طبیعی است، اما فعالیت‌های انسانی در دهه‌های گذشته به شدت آن را تسریع کرده است.
بیشتر بخوانید
امروز یکی از عوامل مهمی که کم‌تر مورد توجه قرار می‌گیرد فرسایش خاک است، در اقلیم ما ۷۰۰ تا یک هزار سال طول می‌کشد تا یک سانتی‌متر خاک تشکیل شود، اما در ایران سالانه ۲ میلیارد تُن فرسایش خاک رخ می‌دهد.
فرسایش، موضوعی است که به ظاهر تغییر و تفاوتی در شرایط ایجاد نمی‌کند ولی امری مهم است که در گذر زمان و بلند مدت اثرات و تبعات خود را نمایان می‌کند. فرسایش فرایندی است که طی آن ذرات خاک از بستر خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال‌دهنده به مکانی دیگر حمل می‌شوند.
به عقیده کارشناسان مهم‌ترین علت فرسایش خاک عوامل انسانی است که با افزایش جمعیت در جوامع امروزی نیازهای اقتصادی فراوانی را در پی داشته و در نتیجه جمعیت نیاز به مکانی برای زندگی، سکونت و خانه‌سازی دارند و فراد سودجو از این موضوعات استفاده کرده و به تخریب جنگل‌ها می‌پردازند.
عوامل فراوان دیگری از جمله جاده‌سازی و راه‌سازی غلط و بدون اصول صحیح، چرای بیش از حد دام، شخم در جهت شیب، تبدیل و تخریب و تبدیل کاربری مراتع از عوامل فرسایش خاک است.
از سوی دیگر فرسایش بادی را هم داریم که در کشور ما تحت عنوان ریزگردها شناخته می‌شود که این نوع فرسایش در مقایسه با فرسایش آبی تاثیر کم‌رنگ‌تری دارد.
در مناطقی که فاقد پوشش گیاهی است جریان باد می‌تواند ذرات سست و کوچک ماسه‌ها را از کوه‌ها منتقل کرده و موجبات از بین بردن خاک آن مناطق شود.
بارندگی‌های زیاد به خصوص زمانی که با شدت زیاد و همراه با ایجاد سیل باشد، مقدار زیادی از خاک‌های سطحی را در خود خود حمل کرده و به حد زیادی سبب برداشتن لایه‌های سطحی خاک می‌شود.
با توجه به اینکه در مناطق روستایی عمده درآمد و شغل روستاییان از طریق کشاورزی و دامپروری است، فرسایش خاک سبب سلب امتیاز کشاورزی از آن منطقه شده و از طرفی دیگر با از بین رفتن پوشش گیاهی مکانی برای چرای دام و تامین علوفه مورد نیاز دام و دامپروری وجود نخواهد داشت و این امر سبب مهاجرت روستاییان خواهد شد.
فرسایش آبی عمده فرسایش موجود در زنجان
جعفر بیات، معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان زنجان به خبرنگار موج‌رسا گفت: فرسایش خاک به دو دسته آبی و بادی تقسیم می‌شود که فرسایش بادی در کشور ما بیشتر در استان‌های جنوبی وجود دارد.
وی با بیان اینکه فرسایش خاک موجود در استان زنجان به طور عمده به صورت فرسایش آبی است ادامه داد: این فرسایش که ناشی از بارندگی است، به طوری که زمین‌های عریان و فاقد پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی در مواقع بارندگی بیشتر در معرص فرسایش خاک قرار می‌گیرند.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان زنجان خاطرنشان کرد: چراکه در هنگام برخورد قطرات بارش با سطح زمین انرژی آن‌ها آزاد می‌شود و منجر به متلاشی شدن بافت لایه سطحی خاک عریان شده و سطح فرسایش‌پذیر می‌شود.
وی تاکید کرد: اراضی شیب‌دار مثل اغلب اراضی شهرستان‌های ماهنشان، قیدار، زنجان و طارم در صورت شدت بارندگی با فرسایش خاک همراه است.
پیشگیری از فرسایش خاک با روش‌های ارزان
بیات گریزی به راهکارهای جلوگیری از فرسایش خاک زد و بیان کرد: در اراضی شیب‌دار ارزان‌ترین و به صرفه‌ترین عاملی که می‌تواند جلوی فرسایش خاک را بگیرد پوشش گیاهی به صورت جنگلی و یا مرتعی است.
وی اذعان کرد: امروزه با مکانیزه شدن کشاورزی و ایجاد شخم‌های موازی شیب میزان فرسایش خاک در اراضی زراعی دیم بشدت افزایش پیدا کرده است.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان زنجان با اشاره به اینکه ۸۱ درصد از مساحت استان زنجان در حوزه آبریز سد سفیدرود قرار دارد مطرح کرد: با شخم‌های غیر عمود بر شیب دامنه‌ها، میلیون‌ها تُن خاک زراعی حاصل‌خیز شسته شده و به سمت سد منجیل حرکت می‌کند.
وی ادامه داد: به طوری که تاکنون بیشتر از ۵۵ در صد حجم سد منجیل توسط خاک‌های فرسایش یافته در بالادست سد پر شده و بیشتر از نصف حجم مخزن سد از بین رفته است.
فرسایش خاک استان ۱۲ تا ۱۴ تن در سال
بیات مطرح کرد: شدت فرسایش خاک در محدوده ۶۵۰ هزار هکتار از استان زنجان که در آن مطالعات خاک‌شناسی صورت گرفته ۱۲ تا ۱۴ تن در هکتار در سال است.
وی با بیان اینکه بر اساس آمار در ایران سالانه تقریبًا ۲ میلیارد تُن فرسایش خاک داریم تصریح کرد: ارزش این مقدار خاک فرسایش یافته حدود ۵۴ همت برآورد کرده‌اند.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان زنجان خاطرنشان کرد: عامل مهم دیگر فرسایش خاک، حضور بیش از حد ظرفیت دام در مراتع است که در سطح کشور حدود دو الی سه برابر ظرفیت مراتع دام وجود دارد که باعث از بین رفتن بیش از حد پوشش گیاهی و عریان شدن خاک می‌شود.
وی یادآور شد: افزایش تعداد روزهای بادی در استان نیز سبب می‌شود در نواحی که فاقد پوشش گیاهی بوده و یا دارای پوشش گیاهی ضعیف هستند خاک‌های سطحی حمل و جا به جا شود.
بیات با بیان اینکه بخشی از فرسایش بادی در بستر خشک رودخانه‌ها و بخشی دیگر نیز در مسیر جاده‌ها و راه‌های خاکی ایجاد می‌شود عنوان کرد: عرصه‌های معدنی تخریب شده نیز از مناطق مستعد ایجاد فرسایش بادی هستند.
وی افزود: این توضیحات نشان می‌دهد که برای کاهش سرعت فرسایش خاک، باید پوشش گیاهی سطح زمین را تقویت، چرای دام را محدود، جهت شخم‌ها را عوض و در عرصه‌های تخریب شده معدنی و حاشیه جاده‌ها پوشش گیاهی ایجاد کنیم.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان زنجان با تاکید بر اینکه ایجاد و استقرار پوشش گیاهی می‌تواند از فرسایش خاک پیشگیری کند بیان کرد: با روش‌های دست‌ساز مانند بذرکاری، کپه‌کاری و کودپاشی و انجام قرق در مراتع و نهال‌کاری و جنگل‌کاری در مناطق مستعد صورت بگیرد.
اجرای طرح کاشت یک میلیارد درخت در زنجان
وی اذعان کرد: در کشورمان ایران طرح ملی مردمی کاشت یک میلیارد درخت از سال ۱۴۰۲ آغاز شده است.
بیات تصریح کرد: ادارات منابع طبیعی کل کشور موظف هستند از تمام ظرفیت‌های خود جهت تولید نهال استفاده کنند تا در حاشیه شهرها و روستاها و سینه‌کار معادن و سایر نقاط مناسب کاشته شود تا از اقدامات و کارهای جهانی در این زمینه عقب نمانیم.
وی با بیان اینکه عقده بر آن است که در جهان یک هزار میلیارد درخت در ۱۰۰ سال گذشته قطع شده و پویش‌های جهانی در صدد جبران بخشی از درختان قطع شده است گفت: برای کشورهای مختلف نیز سهم کاشت درخت تعیین شده که سهم کشور ایران در این طرح ۸ میلیارد اصله و سهم استان زنجان از این طرح هشت میلیون نهال است.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان زنجان خاطرنشان کرد: در حال حاضر ۳ تا ۴ میلیون اصله نهال در نهالستان اداره کل منابع طبیعی تولید شده و جهت توزیع بین اقشار مختلف مردم در اسفند ماه آتی آماده است که این اقدام نیز گامی مهم در جهت کاهش فرسایش خاک خواهد بود.
فرسایش خاک، مهم‌ترین عامل تخریب خاک
علیرضا واعظی، استاد دانشگاه زنجان در این باره به خبرنگار موج‌رسا گفت: فرسایش خاک یعنی از بین رفتن ذرات خاک توسط عوامل مختلف مانند آب و باد و همه عواملی که سبب جا به جایی ذرات خاک از بستر اصلی خود می‌شوند را فرسایش خاک می‌گویند.
وی با بیان اینکه خاک یک منبع مهم طبیعی و بستر اصلی رشد گیاهان روی کره زمین است که حدود ۹۷ درصد نیاز غذایی انسان را تامین می‌کند افزود: اما این منبع مهم حیات بر اثر عواملی تخریب و باروری آن کاهش پیدا می‌کند.
استاد دانشگاه زنجان خاطرنشان کرد: فرسایش خاک مهم‌ترین عامل تخریب خاک روی کره زمین است به طوری که بر اساس آمارها حدود ۸۵ درصد تخریب زمین به دلیل فرسایش خاک بوده است.
وی مطرح کرد: فرسایش خاک در نقاط مختلف کره زمین آثار و پیامدهای متفاوتی بر جا می‌گذارد و بیشتر آثار آن در مناطق نیمه‌خشک و خشک است.
واعظی با بیان اینکه در این مناطق چون سرعت تشکیل خاک‌ها به دلیل شرایط اقلیم و نوع سازنده‌های زمین‌شناسی پایین است ابراز کرد: در این مناطق خاک از بین رفته در اثر فرسایش، توسط فرآیندهای خاک‌سازی جبران نمی‌شود و فرسایش خاک در مناطق یاد شده موجب بیابان‌زایی می‌شود.
وی یادآور شد: از این‌رو خطر فرسایش خاک در مناطق خشک و نیمه خشک ایران دو چندان است.
استاد دانشگاه زنجان با تاکید بر اینکه پیامدها و آثار فرسایش خاک از دو دیدگاه برسی می‌شود افزود: یکی این که فرسایش در آن زمین باعث چه نتایج و پیامدهایی می‌شود؟ و دیگر آن که خاک‌هایی که در اثر فرسایش به نقاط دیگر زمین منتقل می‌شوند چه مشکلاتی را در آن جا به وجود می‌آورند؟
فرسایش خاک باروری خاک را از بین می‌برد
وی اذعان کرد: فرسایشی که در یک زمین صورت می‌گیرد باعث کاهش عمق خاک حاصل‌خیز سطحی می‌شود و عناصر حاصل‌خیز خاک و ذرات معدنی که حاوی عناصر غذایی هستند، می‌شود و در نتیجه به تدریج باعث از بین رفتن باروری خاک خواهد شد.
واعظی گریزی به فرسایش خاک در زمین‌های شیب‌دار زد و گفت: از طرفی ذراتی که در زمین‌های شیب‌دار از خاک جدا می‌شوند، به جریان آب رودخانه‌ها وارد می‌شوند.
وی ادامه داد: این امر سبب گرفتگی لوله‌های انتقال آب و پر شدن کانال‌های انتقال آب و مخازن سدها می‌شود که این امر سبب کاهش عمر مفید سدها در کشور می‌شود.
استاد دانشگاه زنجان با بیان اینکه وضعیت کشور ما از نظر فرسایش خاک تاسف‌بار است افزود: چرا که در بسیاری از نقاط شاهد از بین بردن پوشش گیاهی طبیعی زمین (زیست بوم‌ها) هستیم.
با توسعه شهرها، منابع گیاهی از بین می‌رود
وی تصریح کرد: کشاورزی به شدت در حال گسترش است و عملیات کشاورزی گاهی اوقات به شکل صحیح انجام نمی‌گیرد و از سوی دیگر با گسترش شهرشینی بسیاری از خاک‌های حاصل‌خیز زیر توسعه شهرها مدفون شده و این باعث از بین رفتن منابع گیاهی طبیعی در ایران شده است.
واعظی با بیان اینکه بهترین راه برای مقابله با فرسایش خاک، پیشگیری از وقوع آن است اذعان کرد: این امر (پیشگیری) در بسیاری از چالش‌های زندگی بشر نیز صدق می‌کند.
وی یادآور شد: ما باید مراقب پوشش گیاهی طبیعی باشیم، پوشش گیاهی طبیعی به منزله لباس برای بدن بوده و حفظ آن برای حفاظت از خاک ضروری است.
استاد دانشگاه زنجان ابراز کرد: تغییر کاربری زمین در نقاط مختلف کشور مشاهده می‌شود، زمین‌های با پوشش گیاهی ضعیف، متوسط و خوب مانند مراتع و جنگل‌ها توسط کشاورزان به زمین‌های کشاورزی تغییر داده می‌شوند.
وی با اشاره به اینکه اراضی که در شیب‌های تند قرار دارند بسیار حساس بوده و باروری پایینی دارند و زمانی که زراعتی در آن‌ها در سال‌های پرباران (ترسالی‌ها) انجام می‌شود عملکرد تقریبا مناسبی دارند خاطرنشان کرد: در حالی که در سال‌های با بارندگی کم (خشک سالی‌ها) کشاورزان تمایلی در کاشت در این نوع زمین‌ها نداشته و آن‌ها را رها می‌کنند.
زمین‌های رها شده به شدت آسیب‌پذیر هستند
واعظی مطرح کرد: زمین‌های رها شده به شدت آسیب‌پذیر هستند و فرسایش خاک در آن‌ها تشدید می‌شود.
وی بیان کرد: با توجه به اینکه در علم پزشکی هر بیماری درمان خاص خود را دارد در زمینه درمان فرسایش خاک نیز متناسب با هر منطقه و نوع فرسایش رخ داده در آن، باید روش درمان یا حفاظت مناسب را در پیش گرفت.
استاد دانشگاه زنجان با اشاره به اینکه در زمین‌های زراعی باید روش‌های خاک‌ورزی اصلاح شود ادامه داد: به این معنا که از روش‌های خاک‌ورزی حفاظتی استفاده شود که در آن زمین به صورت کامل تحت عملیات شخم قرار نمی‌گیرد و فقط نقاط تحت کاشت بذر مورد شخم قرار می‌گیرد.
وی تاکید کرد: در عرصه‌های طبیعی مانند مراتع در دامنه‌هایی که خاک توسط آب شسته شده و سبب ایجاد آبراهه می‌شود باید به دنبال ایجاد بندهای حفاظتی (سدهای کوچک) و متوالی بود، تا از انتقال رسوب جلوگیری شود.
واعظی عنوان کرد: در جنگل‌ها نیز باید کاشت مجدد درختان انجام شود تا از کاهش سطح پوشش گیاهی جلوگیری شود.
ظهور اثرات فرسایش خاک در دراز مدت
در این باره مجید جعفری، مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان نیز به خبرنگار موج‌رسا گفت: اثرات فرسایش خاک در دراز مدت خود را مشخص می‌کند و به همین دلیل مورد غفلت واقع می‌شود.
وی با بیان اینکه در بحث آب در صورت کاهش آن در همان سال اثرات نمایان می‌شود افزود: ولی در زمینه خاک در دراز‌مدت اثرات مشخص شده و از طرف دیگر مواردی که زمینه از بین رفتن خاک را فراهم می‌کند و رفع سوء اثر آن نیز زمان‌بر است.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان ابراز کرد: برای حل مشکل آب شاید راه حلی باشد ولی در زمینه خاک با بحران جدی‌تری مواجه هستیم.
وی تاکید کرد: قانون حفاظت از خاک که طی سال‌های گذشته مصوب شده بود، آئین‌نامه اجرایی آن در سال ۱۴۰۲ بعد از پیگیری‌های بسیار ابلاغ شد و بر اساس آن وظایف تمام دستگاه‌ها و نهادهای متولی مشخص شد و اقدامات لازم انجام شد تا از فرسایش خاک پیشگیری شده تا در آینده خاک مورد حفاظت قرار گیرد.
جعفری با بیان اینکه بر اساس این آئین‌نامه یکی از اقدامات برای جهاد کشاورزی استان‌ها تشکیل کمیته حفاظت خاک در استان است و همچنین کارگروه‌های مرتبط آن است یادآور شد: یک قسمت از این کار‌گروه‌ها در زمینه آزمایشگاه‌های خاک‌شناسی است و وظیفه دیگر تهیه نقشه‌های مدیریت‌پذیر هدفمند است.
وی اذعان کرد: این امر می‌تواند با ترسیم نقشه‌های مدیریت‌پذیر و مطالعه خاک‌های استان و پروژه‌های اثرگذار حفاظت از خاک اتفاق بیفتد.
گام‌هایی برای حفاطت از خاک برداشته شد
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان مطرح کرد: امسال گام‌های مهمی در این زمینه برداشته شده است و اعتباری بالغ بر ۸۰۰ میلیون تومان اعتبار تخصیص داده شده است.
وی با اشاره به اینکه در منطقه‌هایی از شهرستان ماهنشان شامل روستاهای پری، لرده‌شور و خندقلو در این اراضی با محوریت محصول غالب منطقه در حال مطالعه است افزود: طی دو ماه آینده نقشه‌های مدیریت‌پذیر مناطق هدف ترسیم خواهد شد.
جعفری بیان کرد: بر اساس این نقشه در زمینه کشاورزی مشخص می‌شود که چه محصولاتی کشت شود و چه کود و سمومی استفاده شود که بر اساس آن از خاک حفاظت شود و از فرسایش خاک جلوگیری شود.
وی با بیان اینکه مرحله بعد شامل اهمیت دادن به این قضیه است که با برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای افراد تأثیرگذار در منطقه اثرگذاری موارد فوق یادآوری شود تاکید کرد: اگر نقشه‌هایی که در حال انجام بوده مورد بازدید قرار گیرد، سبب ایجاد حساسیت شده و خود کشاورز و بهره‌بردار، متقاضی انجام اقدامات خواهد بود.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان خاطرنشان کرد: اقداماتی نیز در این زمینه وجود دارد که خود کشاورزان می‌توانند انجام دهند که از جمله آن رعایت تناوب در کشت، نگه‌داشتن درصدی از بقای گیاهان در خاک که از بحث باد‌بردگی و عوامل تشدید‌زایی که وجود دارد جلوگیری می‌کند.
اجرای پروژه‌های آب و خاک برای حفاظت خاک
وی گریزی به اجرای پرژوه‌ها در این زمینه زد و تاکید کرد: بحث دیگر اجرای پروژه‌های آب و خاک است که از جمله آن احداث کانال و طریقه‌های جا به جایی آب و بند‌آب می‌توان به وسیله کنترل جریان آب و کاهش سرعت حرکت آب از بحث فرسایش جلوگیری کرد.
جعفری ابراز کرد: مورد دیگری که زمینه اثرگذاری ما پیگیر آن هستیم بحث برگزاری روز جهانی خاک است که با انجام اقدامات مربوطه و ارائه گزارش‌های برنامه‌ها اهمیت خاک را بیان می‌کنیم.
وی تصریح کرد: هر ساله با شعارهای مشخص شده، برنامه‌ها و همایش مرتبط برگزار می‌شود و اقداماتی که در طول سال انجام شده بیان می‌شود که این امر سبب ایجاد حساسیت در بهره‌برداران و بالابردن بهره‌وری می‌شود.
انتهای خبر/